Μέτρα ανακούφισης κατά τη γέννα

Οσο κοντεύει η στιγμή του τοκετού,τόσο πιό έντονα συναισθήματα και σκέψεις δημιουργεί. Πιθανόν είναι το πρώτο παιδί και όλα νάναι άγνωστα. Απορίες πολλές: Τι θα συναντήσω; Θα τα καταφέρω; Θα αντέξω τον πόνο; Ας μιλήσουμε γιά  τους πόνους αυτούς του τοκετού.

Η γέννηση ενός ανθρώπου είναι πιο πολύπλοκη υπόθεση σε σύγκριση με άλλα θηλαστικά, λόγω της όρθιας στάσης της μητέρας, και των μεγάλων διαστάσεων του εγκεφάλου. Έτσι το σώμα της γυναίκας,και  ιδιαίτερα η λεκάνη της, θα αντιμετωπίσει έντονες και δύσκολες στιγμές.

Πόνος της γέννας-Διαφορές με άλλους πόνους

• Πρώτα έχει σκοπό να συνειδητοποιήσει η μέλλουσα μαμμά ότι πρόκειται να φέρει στον κόσμο το παιδί της,και να ενθαρρυνθεί μ'αυτό  και να δυναμώσει. Επίσης οι πόνοι, είναι σημαντικός δείκτης της πορείας του τοκετού.
• Οι αλλαγές στην ένταση και την ποιότητα του πόνου δείχνουν σε ποια φάση βρίσκεται η διαδικασία και η γυναίκα παίρνει τις πιο κατάλληλες στάσεις, για να διευκολυνθεί. Εξάλλου το σώμα  παράγει ενδορφίνες που ανακουφίζουν φυσικά.
• Οι συστολές έχουν σκοπό την διαστολή του τραχήλου της μήτρας που θα βοηθήσει το παιδί να κατέβει και να βγει. Αρχίζουν συνήθως αργά και ήπια και γίνονται ολοένα και πιο έντονες. Είναι ανακουφιστικό να ξέρει κανείς ότι ανάμεσα στις συστολές υπάρχει και διάλειμμα, που μπορεί να εκμεταλλευτεί για να ξεκουραστεί και να πάρει δυνάμεις.

Η μήτρα είναι ένας δυνατός και μεγάλος μυς μοναδικός στο σώμα. Κάνει σημαντική και σκληρή δουλειά άρα χρειάζεται ελευθερία ''κινήσεων''για να μπορούν οι συστολές να είναι πραγματικά αποτελεσματικές. Ποια είναι αυτά τα εμπόδια;

• Αγχος-καταλαμβάνει  σχεδόν πάντα τη γυναίκα,με αποτέλεσμα να δυσχερένεται η αναπνοή της, και η διαστολή του τραχήλου να γίνεται δυσκολότερη.
• Το αίσθημα της γυναίκας οτι με το σφίξιμο θα αποφύγει τους πόνους.Ετσι δημιουργείται γύρω από τη μήτρα μια κατάσταση μυϊκής σύσπασης που δυσκολεύει τη φυσική λειτουργία με αποτέλεσμα την επιβράδυνση του τοκετού, άλλες επιπλοκές άρα και  ιατρική επέμβαση.

Η ρηχή αναπνοή, απ’ την άλλη, δεν ευνοεί την σωστή οξυγόνωση, που είναι σημαντική για τη μητέρα και το παιδί αυτή την ώρα. 

Αντιμετώπιση του φόβου και του πόνου

Η αντιμετώπιση του φόβου και του πόνου είναι μια πολύ προσωπική εμπειρία: η κάθε γυναίκα έχει το δικό της μοναδικό τρόπο, τις δικές της αντοχές, που προέρχονται από την ίδια την ιστορία της, από τα βιώματά της.

Δοκίμασε αυτό, τώρα που ακόμα περιμένεις τον τοκετό. Προσπάθησε να συνειδητοποιείς τι κάνεις όταν νιώθεις φόβο ή πόνο. Τι γίνεται με την αναπνοή; Με την έκφραση του προσώπου; Ποιους μύες συσπάς; Με μια φράση: πως συγκρατιέσαι;

Κάν' το λίγο πιο έντονα, για να το νιώσεις περισσότερο. Και τώρα αφέσου, νιώσε την αναπνοή πιο ήρεμη, χαλάρωσε τους σφιγμένους μύες. Μείνε σ’ αυτή την γαλήνια κατάσταση, χωρίς βιασύνη, απλώς ανέπνεε.

Οραματίσου όμορφες εικόνες από την φύση. Οραματίσου τα κύματα της θάλασσας, άκουσε τον ήχο τους όταν σπάνε στην ακρογιαλιά και αφέσου σ’ αυτή την παλμική κίνηση, με τον παλμό της αναπνοής σου.

Ναι, γιατί όλα έχουν παλμό στη φύση. Από τον μακρόκοσμο του σύμπαντος (εποχές, παλίρροιες …) στο μικρόκοσμο του σώματος (κτύπος της καρδιάς, αναπνοή, οργασμός…) όλα πάλλονται. Έτσι και ο τοκετός.

Και στον παλμό υπάρχει ζωή, συνέχεια, εξέλιξη. Το σώμα σου σε καλεί αυτούς τους μήνες να το νιώσεις καλύτερα, να ακούς τα μηνύματά του, να γνωρίσεις την ενστικτώδη σου διάσταση.

Ανέπνεε λίγο πιο βαθιά και ήρεμα και μείνε σε επαφή με την καρδιά σου, την κοιλιά σου, το μωρό σου. Έτσι θα βρεις τη δύναμη και τη σοφία για να βιώσεις τον παλμό και την αρμονία του τοκετού σου.

Πάρε χρόνο: έχουμε ξεσυνηθίσει να ακούμε το σώμα μας, να το αποδεχόμαστε. Και όταν ξεκινήσει το ταξίδι του τοκετού, προσπάθησε να αφεθείς σ’ αυτό τον παλμό και στις αισθήσεις που δημιουργεί το έργο της μήτρας. Απλώς ανέπνεε και μείνε παρούσα. Η μήτρα σου ξέρει τι κάνει, το σώμα σου ξέρει, εσύ ξέρεις.

Αν αποδεχτείς και αφεθείς, δεν θα εναντιωθείς στην πορεία του τοκετού, που θα είναι πιο φυσική και λιγότερο επώδυνη. Γιατί είναι ακριβώς η εναντίωση που προκαλεί το μεγαλύτερο πόνο.

Αν αποδεχτείς και αφεθείς, θα βρεις αυθόρμητα τις πιο ανακουφιστικές στάσεις, θα εκφράσεις πιο εύκολα όσα νιώθεις, θα συνεργαστείς θετικά με το παιδί σου και με όσους σε βοηθάνε.

Μη φαρμακολογικές μέθοδοι ανακούφισης για τον τοκετό

• Το μπάνιο

Μελέτες έχουν δείξει ότι συχνά οι γυναίκες αισθάνονται άμεση χαλάρωση και ελάττωση (όχι εκμηδενισμό) κάθε επώδυνης αίσθησης. Η θετική αυτή επίδραση συνεχίζεται για τις πρώτες 1-3 ώρες παραμονής μέσα στο νερό.

Η εξέλιξη του τοκετού επιταχύνεται όταν η γυναίκα βρίσκεται ήδη σε ενεργό τοκετό. Αν έχετε υψηλή αρτηριακή πίεση, το μπάνιο μπορεί να βοηθήσει να κατέβει.

Οι μελέτες δεν δείχνουν αύξηση των λοιμώξεων όταν έχουν ήδη σπάσει τα νερά. Βέβαια αν η εμβύθιση στο νερό δεν σας ήταν ποτέ ευχάριστη, η μέθοδος αυτή μάλλον δεν είναι για σας.

Αν ο τοκετός σας ξεκινήσει πρόωρα ή το πρόδρομο στάδιο του τοκετού σας κρατάει πολύ, το μπάνιο συχνά ελαττώνει ή και σταματάει τις συστολές, ώστε να μπορέσετε να ξεκουραστείτε.

Προσοχή. Η θερμοκρασία του νερού να κρατηθεί σε θερμοκρασία σώματος, ώστε να αποφευχθεί η αύξηση της θερμοκρασίας μητέρας και παιδιού.¹

• Το ντους

Βοηθάει κυρίως στο πρώτο στάδιο του τοκετού, προσφέρονται ζεστασιά, απομόνωση, χαλάρωση και μέσω της αίσθησης του νερού πάνω στο σώμα αλλά και μέσω του ήχου του τρεχούμενου νερού.

Η αποτελεσματικότητά του είναι λίγο μικρότερη του μπάνιου, όσον αφορά την ανακούφιση των επώδυνων αισθήσεων και την μείωση της αρτηριακής πίεσης.

Προσέξτε την θερμοκρασία του νερού για να μην ανεβάσει την θερμοκρασία σας.²

Αν για κάποιο λόγο χρειάζεται να γίνεται συνεχής καταγραφή των παλμών του μωρού σας ή υπάρχει ανάγκη να σας χορηγούνται φάρμακα κατά τον τοκετό σας, το μπάνιο και το ντους εμποδίζουν την διαδικασία.³

• Πίεση, μασάζ, άγγιγμα

Οι πιέσεις χρησιμοποιούνται συνήθως για τον πόνο της μέσης. Αναφέρουμε δύο τύπους:
Πιέζουμε με το ένα χέρι εκεί όπου ο πόνος είναι δυνατότερος και με το άλλο κρατάμε αντίσταση από το αντίστοιχο σημείο μπροστά.

Πιέζουμε σταθερά τα δύο γόνατα προς τις ιερολαγόνιες αρθρώσεις, ενώ υπάρχει αντίσταση στην πλάτη.4

Το μασάζ και τον άγγιγμα μπορούν να βοηθήσουν, οποιαδήποτε στιγμή του τοκετού. Αποφύγετέ το όμως στις περιοχές που υπάρχουν κιρσοί ή είχαν τοποθετηθεί φλεβοκαθετήρες. Το μασάζ είναι συνήθως πιο ανακουφιστικό όταν η περιοχή έχει προηγουμένως ζεσταθεί (με θερμοφόρα, ντους κτλ.).

Υπάρχουν γυναίκες όμως που το μασάζ δεν τις ανακουφίζει, ούτε να τις αγγίξουν δεν θέλουν κατά την διάρκεια του τοκετού. Αν σας συμβεί κάτι τέτοιο μη διστάσετε να το πείτε. Ζητείστε μασάζ στους ώμους, στα χέρια, στην πλάτη, στα πόδια με κινήσεις προς τα έξω και κάτω.

• Ζέστη ή κρύο

Η ζέστη, υπό τη μορφή μιας ζεστής κουβέρτας, ζεστασιάς στο χώρο, θερμοφόρα ή ζεστές κομπρέσες στα επώδυνα σημεία, πάντα ανακουφίζει και ενδείκνυται καθώς αυξάνει την τοπική κυκλοφορία του αίματος, χαλαρώνει τους μύες και ανεβάζει τον ουδό του πόνου.

Το κρύο υπό τη μορφή παγοκύστης ή κρύας κομπρέσας, φαίνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ανακουφίζει τον πόνο της μέσης, επίσης βοηθάει να συρρικνωθούν οι αιμορροΐδες και περιορίζει τον πόνο του περινέου αμέσως μετά τον τοκετό.

Για να μην γίνουν βλάβες στο δέρμα, τυλίξτε την πηγή του κρύου ή ζεστού σε μια πετσέτα και μετά ακουμπήστε τη πάνω στο γυμνό δέρμα.5

• Κίνηση – στάσεις

Η κίνηση και η εναλλαγή στάσεων, είναι πρακτικές που ανακουφίζουν και επιταχύνουν όλες τις φάσεις του τοκετού.

• Παραδοσιακή κινεζική ιατρική

Βελονισμός,βότανα,μασάζ

• Συναισθηματική υποστήριξη

Η ενθάρρυνση, η διακριτικότητα, η συμπαράσταση, η υπενθύμιση μέσων ανακούφισης, η πληροφόρηση για όσα συμβαίνουν, μπορούν από μόνα τους να ανακουφίσουν σημαντικά.

Μελέτες έδειξαν ότι τότε η διάρκεια του τοκετού είναι μικρότερη, οι παρεμβάσεις στη φυσική πορεία του τοκετού λιγότερες, η ανάγκη για φαρμακευτική ανακούφιση του πόνου μικρότερη, καθώς και ο αριθμός των καισαρικών.

Συζητείστε και γνωρίστε τα άτομα που θα σας συνοδεύσουν στον τοκετό σας εκ των προτέρων, κατά το δυνατόν.

• Επίδραση του περιβάλλοντος

Ο χαμηλός φωτισμός, δικά σας ρούχα που σας κάνουν να νιώθετε άνετα, λουλούδια, αιθέρια έλαια, μουσική, ότι γενικά σας χαλαρώνει, φωτογραφίες ή αντικείμενα που σας προσφέρουν δύναμη και ανακούφιση. Μη διστάσετε να τα χρησιμοποιήσετε και στον τοκετό σας.

Φάρμακα

Επισκληρίδια αναισθησία(Η πιο αποτελεσματική μέθοδος) 
Τί είναι η επισκληρίδιος;
Είναι μια ένεση με κύριο συστατικό ένα τοπικό αναισθητικό, στην οσφυϊκή περιοχή της σπονδυλικής στήλης, κοντά στα νεύρα που μεταφέρουν την αίσθηση του πόνου. Η δράση της αναισθησίας ξεκινάει 10-20 λεπτά μετά την ένεση. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται από ειδικό αναισθησιολόγο.

Πώς γίνεται;
Πρέπει να ξαπλώσεις στο πλάι ή να είσαι καθιστή. Στο χέρι, σου βάζουν ορό. Σε τρυπούν, χαμηλά στην πλάτη με μια κούφια βελόνα μέσα από την οποία περνάει ένας λεπτός καθετήρας. Αυτός ο καθετήρας παραμένει όσο διάστημα χρειάζεσαι την αναισθησία, η βελόνα όμως αφαιρείται. Το φάρμακο διοχετεύεται μέσω του καθετήρα.7

Πλεονεκτήματα
Προσφέρει αναλγησία στο 90% των γυναικών.

Μειονεκτήματα

• Κατά τον τοκετό

Είναι τρεις φορές πιο πιθανό να χρησιμοποιηθεί ωκυτοκίνη κατά τον τοκετό, ενώ αυξάνει σημαντικά και τη διάρκεια του σταδίου της εξώθησης.

Είναι τρεις φορές πιο πιθανό να χρησιμοποιηθεί εμβρυουλκός ή βεντούζα. Αυτό το πρόβλημα περιορίζεται όταν οι συνδυασμοί φαρμάκων που χρησιμοποιούνται στην επισκληρίδιο είναι σε χαμηλές δόσεις ή αν αφήσουμε τη δράση της αναισθησίας να εξασθενίσει πριν το 2o στάδιο του τοκετού (εξώθηση), οπότε μπορείς με βοήθεια να σταθείς όρθια και να εξωθήσεις με τις δικές σου δυνάμεις. Βέβαια επανεμφανίζεται ο πόνος και αυτό μπορεί από πολλές γυναίκες να μην είναι αποδεκτό11.

Πολλοί επίσης υποστηρίζουν ότι βοηθάει αν αρχίσεις να εξωθείς με το που εμφανίζεται το κεφάλι του μωρού στην είσοδο του κόλπου και όχι με την τελεία διαστολή το τραχήλου.

Εκτός από την αίσθηση του πόνου, χάνοντας γενικά οι αισθήσεις του κατώτερου μέρους του σώματος και συχνά κάθε κινητικότητα, οπότε είσαι αναγκασμένη να μείνεις στο κρεβάτι.

Σ’ αυτή την περίπτωση είναι καλύτερα να είσαι ξαπλωμένη στο πλάι. Ζήτα από τη μαία σου να σε βοηθήσει να αλλάζεις πλάι κατά διαστήματα. Με την κατάλληλη δόση φαρμάκων μπορείς όμως, με προσοχή, να κινείσαι.

Συχνά χάνεται και η αίσθηση της ουροδόχου κύστης και τότε χρειάζεται να σου βάλουν ουροκαθετήρα.

Η επισκληρίδιος μπορεί να δημιουργήσει υπόταση, γι’ αυτό τοποθετείται ο ορός στο χέρι. Από αυτόν χορηγούνται ενδοφλέβια υγρά για να αυξηθεί ο όγκος του αίματός σου και να ανέβει η πίεσή σου.

Η επισκληρίδιος μπορεί να προκαλέσει άνοδο της θερμοκρασίας σου. Δεν είναι γνωστό γιατί γίνεται αυτό. Ο πυρετός μπορεί να δημιουργήσει ταχυκαρδία στο παιδί.

Επιπλοκές απειλητικές για τη ζωή, συμβαίνουν με συχνότητα 1 στις 4000 περιπτώσεις.

Η σχέση με τη μαία σου διαταράσσεται, καθώς η μαία πρέπει να ασχολείται με την αυστηρή παρακολούθησή σου (πίεση, παλμοί παιδιού, ουροκαθετήρας κτλ.). Ο υποστηρικτικός της ρόλος υποβαθμίζεται.

Κάποιες τυχαιοποιημένες μελέτες ελέγχου δείχνουν ότι διπλασιάζεται η πιθανότητα καισαρικής κυρίως όμως όταν έγινε η αναισθησία σε γυναίκες που η διαστολή του τραχήλου τους ήταν ακόμα μικρή (<5 εκ.)

• Μετά τον τοκετό

Αν κατά λάθος η βελόνα προωθηθεί λίγο πιο βαθιά από τον επισκληρίδιο χώρο, γεγονός που συμβαίνει στο 1% των περιπτώσεων, επακολουθεί στο 80% αυτών των γυναικών πονοκέφαλος που σε αρκετές περιπτώσεις είναι σοβαρός. Συνήθως οι πονοκέφαλοι αυτοί περνούν μέσα στις πρώτες 10 μέρες αλλά αναφέρονται και περιπτώσεις που συνεχίσθηκαν και για 6 εβδομάδες.

Σοβαρές νευρολογικές βλάβες είναι εξαιρετικά σπάνιες. Οι μελέτες έδειξαν ότι 4-18 στις 10.000 γυναίκες θα εμφανίσουν αδυναμία και έλλειψη αισθητικότητας στα κάτω άκρα. Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις υπήρξε πλήρης αυτόματη αποκατάσταση μετά 3 μήνες.

• Επιδράσεις στο μωρό

Προβλήματα μπορεί να δημιουργηθούν λόγω της επίδρασης των φαρμάκων στη μητέρα (π.χ. υπόταση, με αποτέλεσμα κακή αιμάτωση του πλακούντα και κακή οξυγόνωση του μωρού· πυρετός, με αποτέλεσμα το μωρό και κάνει ταχυκαρδία και να πρέπει να του γίνει έλεγχος αίματος και εγκεφαλονωτιαίου υγρού για να αποκλειστεί η λοίμωξη.

Θα απομακρυνθεί από τη μητέρα και συνήθως του δίνεται προληπτικά αντιβίωση) ή πιο σπάνια λόγω άμεσης τοξικής δράσης των φαρμάκων της επισκληριδίου στο μωρό γιατί τα φάρμακα αυτά περνούν τον πλακούντα.

Και βέβαια η επισκληρίδιος δεν είναι ασφαλής για το μωρό αν οδηγήσει σε παρατεταμένο τοκετό γιατί αυξάνεται ο κίνδυνος κακής οξυγόνωσης του μωρού.Επίσης το ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να χρησιμοποιηθεί εμβρυουλκός ή βεντούζα ή να γίνει καισαρική, δεν είναι υπέρ του παιδιού.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερα αν η μητέρα πάσχει από προεκλαμψία, το έμβρυο μπορεί να βοηθηθεί, γιατί αυξάνεται η ροή αίματος στον πλακούντα.

Λεπτομερείς μελέτες νεογνών όσον αφορά τον μυϊκό τους τόνο και την συμπεριφορά, έδειξαν διαταραχές εξαρτώμενες από τις δόσεις των φαρμάκων που χρησιμοποιήθηκαν. Λίγες πληροφορίες όμως υπάρχουν κατά πόσο οι διαταραχές αυτές παίζουν κάποιο ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού.

• Επιδράσεις στο θηλασμό

Αναφέρονται περιπτώσεις όπου τα φάρμακα της επισκληριδίου δημιούργησαν διαταραχές ή και καταστολή του αντανακλαστικού του θηλασμού ως και 3 μέρες μετά τον τοκετό με αποτέλεσμα τα μικρά να μην παίρνουν βάρος ή και να χάνουν, υπερβολικά βάρος.

Επιπλέον όταν το αντανακλαστικό αυτό δεν λειτουργεί σωστά οι μητέρες υποφέρουν από πληγωμένες θηλές, μειωμένη παραγωγή γάλακτος, διόγκωση των μαστών.

Η πεθιδίνη

Η πεθιδίνη είναι παράγωγο της μορφίνης. Χορηγείται με ενδομυϊκή ένεση στο γλουτό.

Πλεονεκτήματα
Ουσίες σαν την πεθιδίνη ανακουφίζουν κυρίως τον χρόνιο πόνο παρά τον οξύ πόνο των συστολών της μήτρας. Έτσι μπορεί να δράσει ευεργετικά στον πόνο της μέσης.

Περιορίζει το άγχος και δρα χαλαρωτικά επισπεύδωντας σε ορισμένες περιπτώσεις την διαστολή του τραχήλου Δημιουργεί υπνηλία και ο ύπνος μεταξύ των συστολών μπορεί να σε ξεκουράσει.

Μειονεκτήματα

• Στη μητέρα

Δημιουργεί υπνηλία και κακή επαφή με το περιβάλλον και την πραγματικότητα έτσι ώστε να έχει κάποια δυσκολία η γυναίκα στο να βοηθήσει ενεργά τον εαυτό της στη διάρκεια του τοκετού.

Προκαλεί επίσης ναυτία, επιβραδύνει τις καρδιακές σφύξεις και χαμηλώνει την αρτηριακή πίεση. Είναι από τις ουσίες εκείνες που σε μεγάλες δόσεις καταστέλλουν την αναπνοή.

• Στο μωρό

Η πεθιδίνη περνάει τον πλακούντα και επομένως δρα στο μωρό με κίνδυνο να του καταστείλει τους παλμούς της καρδιάς και τις πρώτες του αναπνοές. Βέβαια ο κίνδυνος υπάρχει ιδιαίτερα αν το μωρό είναι μικρό ή πρόωρο, αν η μητέρα πάρει ψηλές δόσεις ή αν της δοθεί το φάρμακο προς το τέλος του τοκετού.

Ορισμένοι αναφέρουν ότι μπορεί να έχει επίδραση αν δοθεί ως και 4 ώρες πριν την γέννηση του παιδιού.39 Επιπλέον ανάλογα με τη δόση και τον χρόνο χορήγησής της, δημιουργεί υπνηλία και δυσκολία στο θηλασμό, τις πρώτες μέρες.

Τελικά
Σε συμβουλεύουμε να συζητήσεις μεθόδους ανακούφισης του πόνου με τη μαία και τον γιατρό σου, πριν τον τοκετό.

Αν οι φυσικοί τρόποι δεν αρκούν ή αν ο τοκετός διαρκεί πολύ ή υπάρχουν επιπλοκές, πιθανό να χρειάζεσαι φαρμακευτική αναλγησία. Έχεις επίσης κάθε δικαίωμα να αρνηθείς οποιοδήποτε φάρμακο αν δεν το θέλεις.

Επίσης είναι σημαντικό να είναι γνωστό σε ποια διαστολή βρίσκεσαι πριν χορηγηθεί φαρμακευτική αναλγησία. Αν είσαι κοντά στην πλήρη διαστολή, 8-10cm, ίσως να είναι καλύτερα να αποφύγεις την φαρμακευτική αναλγησία που πιθανό να επηρεάσει την πορεία της εξώθησης ή την κατάσταση του παιδιού.

Σκέψου καλά και τα εξής:
• Είναι πολύ σημαντικό για μένα να μην αισθανθώ πόνο;
• Θέλω να νιώσω το παιδί μου να γεννιέται ή επιθυμώ να μην έχω αυτή την αίσθηση;
• Αποδέχομαι το γεγονός ότι υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να χρειασθεί εμβρυουλκός, βεντούζα ή καισαρική;
• Αποδέχομαι το γεγονός ότι δεν θα μπορώ να κινούμαι άνετα όταν κάνω επισκληρίδιο;

Ass Prof Dr med Νίκος Μακρίδης  MD,PhD

Ειδικός Παιδίατρος

Διδάκτωρ πανεπιστημίου Βιέννης-Αυστρίας

Επίκουρος Καθηγητής Παιδιατρικής,Παιδιατρικής αιματολογίας,Παιδιατρικής ογκολογίας St. George’s University of London Medical School, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

http://drmakrides.blogspot.com.cy

drmakrides@cablenet.com.cy